Ado tigo falsafah nan paling
tanamo di dalam masyarakaik adaik Minangkabau. Partamo, “alam takambang
jadi guru”, kaduo, “adaik basandi alua”, katigo, “adaik basandi syara’, syara’
basandi kitabullah”. Jikok dicaliak di dalam masyarakaik Minangkabau,
katigo falsafah ko masih mandarah dagiang hinggo kini. Barangkali, sacaro
langkok ado nan jarang dipakai, tapi indak bisa dipungkiri kalau katigonyo lah
ibaraik minum manjadi darah, makanan manjadi dagiang, di dalam kahidupan
masyarakaik Minangkabau. Dari kalene hinggo nan tuo, dari nan kurang
hinggo nan labiah, ndak ado nan ndak tau jo istilah alam tambang jadi guru,
ataupun istilah alua, patuik, ABS-SBK ko. Dek sabab karano itu, dari suduik
pandang iko, katigo falsafah ko, iyolah sarupo jo tali tigo sapilin, tungku nan
tigo sajarangan, ataupun rajo nan tigo selo, three in one kecek urang kini.
1. Alam takambang jadi guru
Di dalam madilog, Tan Malaka
bacarito baraso pado hakikaiknyo, manusia hiduik sasuai jo nan ado
dipikirannyo, pikiran nan dibantuak dek pengetahuan. Sabalun manusia
mangana ilmu, pengetahuan diambiak dari pangalaman, pangalaman didapek dari
interaksi jo alam lingkungan. Nan ketek dibao lalu, nan gadang
diaguangkan, nan lamah ndak dianggap, nan kuaik didewakan. Sabab baitulah
hukum alam. Batu gadang jadi sambahan, kayu gadang jadi pujaan, matohari
jadi patinggi alam.
Kutiko maso baganti, batu gadang
lapuak dititiak hujan, kayu gadang pun rabah dihambuih angin. Hari
barangkek manjadi sanjo, matohari pun raduik baganti jo bulan. Kaagungan pujaan
mulai maragukan, kasatiaan umaik manusiapun mulai tagoyahkan. Pado
akhianyo, didapek sabuah kasimpulan, baraso alam sifaiknyo fana. Baguru kapado
alam intinyo adolah, indak buliah fanatik, sarupo jo matohari, ado masonyo
marandah kutiko pagi, ado masonyo maninggi kutiko siang, dan ado pulo masonyo
manurun kutiko sanjo. Itulah hakikaik baguru kapado alam.
2. Adaik Basandi Alua
Kutiko guno basamo mulai taraso,
mulailah manusia mancancang jo malatiah, marimbo jo marayo, mambuka sawah jo
ladang, mambuek pamukiman basamo. Sudah lataknyo manjadi taratak, kato sapakek
jadilah koto, sudah susunannyo manjadi dusun, lalu bakambang jadi nagari.
Mako, duduaklah pamuncak basamo-samo, maindang manampi tareh, mamiliah atah
ciek-ciek, manggantuangan ka tiang tuo. Manyusun sawah jo ranjinyo,
maatur ladang jo lantaknyo, mambagi banda jo buatan. Tujuannyo, indak
basisiah jo babateh, masyarakaik salamaik kasadonyo. Itulah adaik basandi
alua. Aturan nan marunuik kapado kabanaran nan sifaiknyo umum.
Alua adolah kabanaran, kabanaran
nan basifaik umum. Ibaraiknyo, bak bakato jujur di adaik muluik, bajalan
luruih di adaik parilaku. Makonyo, adaik nan baiko tunduak kapado
parubahan maso, apolai parubahan situasi jo kondisi. Manuruik Adaik
basandi alua, pantangan padusi malawan ka laki-laki, pantangan nan ketek
mambantah nan gadang. Sahinggo kutiko, ado padusi nan manulak parintah
mamaknyo, kadang diarak kaliliang kampuang, diureh jo limau tawa, lah kanai paja
ko mungkin. Baitu adaik basandi alua, kadang lai cocok, kadang indak
sasuai jo tampek dan masonyo.
3. Adaik Basandi Syara’, Syara’ Basandi Kitabullah (ABS-SBK)
Adaik Basandi Syara’, Syara’
Basandi Kitabullah (salanjuiknyo ABS-SBK) adolah hasil dari masuaknyo pangaruah
babarapo ajaran agamo ka dalam kahidupan masyarakaik Minangkabau, khususnyo
Hindu jo Islam. Falsafah adaik ko dilewakan di Bukik Maropalam, di daerah
Batusangka. Hanyo sajo, karano, parwakilan dari tokoh agamo nan takumpua
dalam limbago parik paga kutiko itu, didominasi dek tokoh Islam, ABS-SBK
jadi identik jo agamo Islam. Jikok ndak baitu, mano ka mungkin, sasudah
deklarasi tu hinggo kini, limbago Hindu sarupo; malam bainai, balimau, panggang
kumayan, masih tapakai hinggo kini ko. Apolai anggota parik paga samaso
itu didominasi dek harimau nan salapan, rombongan ulama nan tanamo kareh.
ABS-SBK ko indak maeliminasi
adaik basandi alua, tapi marekonstruksinyo manjadi adaik basandi alua jo
patuik. Barangkali, ikolah pengaruh dari halalan toyyiban dalam
Islam. Halal adolah alua, kabanaran umum, toyyib adolah
patuik, kabanaran nan labiah khusus, disasuaikan jo kadaan diri.
Nan halal di muluik adolah jujur, itulah aluanyo. Namun, kutiko mangancam
kamanusiaan, aplikasi halal tadi harus baganti jo nan toyyib, alua baganti jo
nan patuik, itulah alua patuik, halalan toyyiban caro Islamnyo. Mako
lahialah istilah mambuhua indak mambuku, mauleh indak mangasan, sabagai salah
satu caro balaku dalam adaik Minangkabau.